Unha antiga tradición popular fai remontar aos tempos dos discípulos do Apóstolo Santiago a orixe de Santa María de Sar. Aquí estaría o pazo da mítica raíña Lupa da lenda xacobea quen, tras converterse ao cristianismo, transformaríao nun mosteiro do que sería a súa primeira abadesa.

O certo, con todo, é que Santa María de Sar foi fundada en 1134 por Munio Alfonso, antigo cóengo da catedral de Santiago e fiel seguidor do primeiro arcebispo de Compostela, Diego Xelmírez (1100-1140). Comezou entón a construción da igrexa e das dependencias necesarias para a vida da comunidade de cóengos de Santo Agostiño que alí ía instalarse, e que se organizarían ao redor dun gran claustro. Todo o conxunto foi edificado polos obradoiros que entón construían a gran catedral románica de Santiago.

Tras unha etapa de esplendor entre os séculos XII e XIII, a institución entrou nun proceso de decadencia progresivo. No século XVIII, con todo, Santa María de Sar coñeceu de novo unha época dourada que se traducirá na renovación case completa do claustro e na reconstrución desa igrexa que entón ameazaba ruína.

A igrexa de Santa María de Sar correspóndese cun tipo de templo moi estendido en Galicia entre as comunidades monásticas de pequeno e mediano tamaño: tres naves separadas por piares compostos que rematan na cabeceira en tres ábsidas, das cales, a central ten unha maior anchura e altura.

Tanto o seu deseño arquitectónico como a escultura monumental que conserva nas súas tres portadas e nos capiteis do interior mostran unha grande calidade e son testemuña da presenza directa dos obradoiros que traballaron entre os séculos XII e XIII na construción da Catedral de Santiago.

Sen embargo, polo que é máis famosa esta igrexa é pola forte inclinación que presentan os seus muros e que se fai particularmente rechamante cando circulamos polas súas naves e observamos os piares inclinados que case desafían a lei da gravidade.

Foron as bóvedas realizadas a finais do século XV as que, co seu forte peso e empuxes horizontais, acabaron inclinando a estrutura. Así se entenden os grandes arbotantes do exterior do templo que tiveron que ser construídos posteriormente para garantir a estabilidade do conxunto.

Santa María de Sar dispuxo tamén dun claustro medieval acaroado á parte sur da igrexa. Irremediablemente perdido na súa maior parte pola construción do actual polo arquitecto compostelán Frei Manuel de los Mártires, no século XVIII, só podemos imaxinar a súa beleza a partir dos nove arcos da parte norte, milagrosamente conservados, e polos abundantes restos pétreos conservados no MuSar.

É unha galería que se caracteriza pola exuberancia decorativa que presentan case todos os elementos arquitectónicos con formas vexetais e, en ocasións, animais. Estilísticamente, e conforme avanzamos cara ao oeste, apréciase nesta galería unha evolución desde as formas do románico cara a outras que anuncian a estética gótica e que ilustra á perfección o ambiente artístico compostelán do primeiro terzo do século XIII no que, xunto aos talleres que seguen fieis á ingluencia do Mestre Mateo, aparecen outros que introducen xa o novo estilo gótico.

O patio do claustro está presidido no seu centro por unha magnifica fonte cuxa cunca, labrada nun único bloque de granito e decorada por galóns, inspírase, sen ningún tipo de dúbida, na que hoxe centra o claustro da catedral compostelá e que foi realizada cara a 1120 para presidir o adro da Porta Francíxena da basílica.

O Museo de Sar foi fundado no ano 1975 co obxecto de mostrar ao público a rica colección artística que posuía a parroquia. Desde o ano 2016 a súa xestión foi asumida pola Fundación Catedral de Santiago. Realizouse entón unha adaptación e modernización do discurso museográfico e incluíuse dentro do proxecto Compostela Sacra, que o vencella con outros museos eclesiásticos da cidade de Santiago.

O MuSar destaca pola súa ampla colección de pezas de escultura románica e gótica que proceden tanto do claustro medieval como da propia igrexa. Nos seus fondos consérvanse un gran número de capiteis, cimacios e bases que, polo seu estilo, demostran a participación de escultores do taller do Mestre Mateo na construción do claustro e a súa finalización nunhas datas avanzadas do século XIII.

O MuSar conserva tamén unha interesante colección de vestimentas litúrxicas e de ourivaría que ofrece unha panorámica da evolución da pratería galega desde o sobrio clasicismo ao barroco e o rococó, que, á súa vez, dará paso ao neoclasicismo.